H ιωνική ήταν διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής, που εντοπιζόταν κυρίως στο κεντρικό τμήμα των παραλίων της Μικράς Ασίας (Ιωνίας), και κατατάσσεται από τους ειδικούς στην αττική-ιωνική διαλεκτική ομάδα. Οι υπόλοιπες διαλεκτικές ομάδες, κατά τη συνηθέστερη κατηγοριοποίηση, είναι η αρκαδοκυπριακή, η αιολική, η δωρική και η βορειοδυτική ελληνική. Η αττική-ιωνική τοποθετείται (μαζί με την αιολική και την αρκαδοκυπριακή) στην ευρύτερη ομάδα των ανατολικών διαλέκτων, ενώ η βορειοδυτική και η δωρική ανήκουν στις δυτικές.1
Η ιωνική διάλεκτος διακρίνεται επιμέρους σε:
1) Ανατολική ιωνική. Η διάλεκτος των ιωνικών πόλεων της Μικράς Ασίας (από την Αλικαρνασσό έως τη Σμύρνη) και των γειτονικών νησιών (π.χ. Σάμος, Χίος), καθώς και των αποικιών τους (κυρίως του Ελλησπόντου, της Προποντίδας και του Ευξείνου Πόντου). Υπήρχαν βέβαια τοπικές διαφοροποιήσεις, π.χ. η διάλεκτος της Χίου είχε κάποια λεσβιακά στοιχεία.
2) Κεντρική ιωνική. Η διάλεκτος των ιωνικών νήσων του Αιγαίου (Πάρου, Νάξου, Δήλου, Τήνου, Αμοργού, Θάσου κ.λπ.).
3) Δυτική ιωνική. Η διάλεκτος της Χαλκίδας και των άλλων ευβοϊκών πόλεων, καθώς και των αποικιών της Χαλκίδας στην Κάτω Ιταλία (Κύμη, Πιθηκούσες), τη Σικελία και τη χερσόνησο της Χαλκιδικής στη Μακεδονία (Όλυνθος). Η διάλεκτος της Ερέτριας (όπως μαρτυρείται στις επιγραφές της Ερέτριας και του Ωρωπού) έχει χαρακτηριστικές διαφοροποιήσεις.
2. Χαρακτηριστικά της αττικής-ιωνικής διαλέκτου
Τα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά της αττικής-ιωνικής ομάδας,3 που τη διαφοροποιούν από τις άλλες διαλεκτικές ομάδες, είναι:
Η τροπή του κληρονομημένου α σε η: π.χ., δωρ.-αιολ. νίκα,μάτηρ, ιων. (και αττ.) νίκη, μήτηρ.Στην αττική διάλεκτο η τροπή αυτή είχε μερικό, όχι καθολικό, χαρακτήρα, και το α διατηρούνταν μετά τους φθόγγους [e], [i], [r], π.χ. ιων. χώρη, αττ. χώρα).
Η σίγηση του F (δίγαμμα) –τόσο στην ιωνική όσο και στην αττική διάλεκτο– πιο νωρίς απ’ ό,τι σε άλλες διαλέκτους. Το παλιό αυτό σύμφωνο δηλωνόταν στη μυκηναϊκή ελληνική (π.χ. wa-na-ka = Fαναξ). Φαίνεται πως ήταν σε χρήση και κατά τη σύνθεση των επών, όπως προκύπτει από το γεγονός ότι η αποκατάστασή του σε πολλούς ομηρικούς στίχους (περίπου 3.350) επιλύει υποτιθέμενα μετρικά προβλήματα. Το F είχε χαθεί από την ιωνική διάλεκτο τον 7ο αι. π.Χ., όπως φαίνεται από στίχους του Αρχιλόχου (π.χ. fr. 108W κλῦθ’ ἄναξ αντί κλῦθι Fάναξ), ενώ υπάρχει σε επιγραφές σε άλλες διαλέκτους έως και τον 4ο αι. π.Χ.
Η αντιμεταχώρηση (μετάθεση ποσότητας) φωνηεντικών συμπλεγμάτων: π.χ. από τους τύπους λᾱFός, νᾱFός, ἀFώς προήλθαν οι αττ.-ιων. τύποι λεώς, νεώς, ἕως (ομηρ. νηός, ἠώς και στις περισσότερες άλλες διαλέκτους λᾱός, νᾱός, ἀώς).
Ιδιαίτεροι μορφολογικοί τύποι, διαφορετικοί από αντίστοιχους σε άλλες διαλέκτους: π.χ. η ονομαστική πληθυντικού της προσωπικής αντωνυμίας (α΄ και β΄ πρόσωπο) λήγει σε -εῖς (ἡμεῖς, ὑμεῖς), ενώ σε όλες τις άλλες διαλέκτους λήγει σε -ες (δωρ. ἁμές, ὑμές, λεσβ. ἄμμες, ὔμμες).
Απαρέμφατα σε -ναι: π.χ. εἶναι, δοῦναι. Σχηματίζονται διαφορετικά στις άλλες διαλέκτους, πχ. λεσβ./ομηρ. ἔμμεναι, δόμεναι).
Τύπος ἦν ως γ΄ ενικό παρατατικού (όλες οι υπόλοιποι διάλεκτοι χρησιμοποιούσαν τον τύπο ἦς).
3. Ιδιαιτερότητες της ιωνικής διαλέκτου
Ήταν γενικά αποδεκτό από τους αρχαίους ιστορικούς ότι οι Ίωνες συγγένευαν με τους κατοίκους της Αττικής (Ἱστορέων δὲ εὕρισκε Λακεδαιμονίους τε καὶ Ἀθηναίους προέχοντας͵ τοὺς μὲν τοῦ Δωρικοῦ γένεος͵ τοὺς δὲ τοῦ Ἰωνικοῦ, βλ. Ηρ. 1.56.),4 αν και στην πραγματικότητα η προέλευση του πληθυσμού που αποίκισε τα μικρασιατικά παράλια είναι δύσκολο να προσδιοριστεί.5Πάντως οι ιστορικοπολιτικές συνθήκες ευνόησαν την προσέγγιση μεταξύ των διαλέκτων της Αττικής και της Ιωνίας, καθώς η πολιτική επικυριαρχία της Αθήνας στην Ιωνία ήταν γεγονός για ένα διάστημα. Οι δύο διάλεκτοι όμως παρέμειναν σαφώς διακριτές.6
Τα χαρακτηριστικά της ιωνικής διαλέκτου, που τη διαφοροποιούν από την Αττική, είναι τα ακόλουθα:7
Τα φωνηεντικά συμπλέγματα εα, εο, εω, εοι συνήθως δε συναιρούνται (όμοια στις περισσότερες διαλέκτους, όχι όμως στην αττική): π.χ. ιων. ἔτεα, γένεος, φιλέω, ἀφικνέοιτο, αττ. ἔτη, γένους, φιλῶ, ἀφικνοῖτο.
Το σύμπλεγμα εο γράφεται ευ στην ιωνική από τον 4ο αι. π.Χ. και ύστερα (αν και τύποι όπως μευ, αντί μου, φιλεῦντας, αντί φιλοῦντας απαντούν ήδη στον Όμηρο).
ο, ō (οι), ω, + α δίνουν ω (κράση), π.χ. ιων. ὠνήρ αντί ὁ ἀνήρ. Όμοια και το σύμπλεγμα οη, π.χ. ιων. βωθέω, αττ. βοηθέω.
Η ιωνική έχει σσ, ρσ όπου η Αττική έχει ττ, ρρ (αντίστοιχα): π.χ. ιων. γλώσσα, θάρσος, αττ. γλώττα, θάρρος.
Διαφορές σε γραμματικούς τύπους, π.χ. ιων. πόλις-ιος, βασιλεύς-έος, -κλῆς-έος, αττ. πόλις-εως, βασιλεύς-έως, -κλῆς-έους.
Τα ρήματα σε -μι συμπεριφέρονται στην ιωνική ως συνηρημένα: π.χ. τίθημι ιων. τιθεῖ, τιθεῖν (αττ. τίθησι, τιθέναι).
Επίθημα -ηιος όπου η αττική έχει -ειος, π.χ. ιων. ἰερήιον, αττ. ἰερεῖον. (Οι τύποι σε -ηιος είναι οι αρχαιότεροι και απαντούν και σε άλλες διαλέκτους, π.χ. λεσβ., κρητ. και ιων. πρυτανήιον.)
Ιδιωματικές μορφές λέξεων, π.χ. βόλομαι (αντί βούλομαι), ἰρός (αντί ἱρός) καθώς και ἰερός, μέζων (αττ. μείζων), δέκνυμι (αττ. δείκνυμι), κεῖνος (αττ. ἐκεῖνος), ξυνός (αττ. κοινός), καρτερός (αττ. κρατερός), δημιοργός (αττ. -ουργός), ἰστία / ἱστία (αττ. ἑστία), ἤνεικα, ἤνικα (αττ. ἤνεγκα), ἰθύς (αττ. εὐθύς).
4. Χαρακτηριστικά των επιμέρους ιωνικών διαλέκτων
Η ανατολική ιωνική χαρακτηρίζεται από: α) ψίλωση, δηλαδή απώλεια του δασέος πνεύματος, π.χ. ἀπ’ ἐκάστου (αντί ἀφ’ ἑκάστου), κατάπερ (αντί καθάπερ), β) σε επιγραφές από τον 4ο αι. π.Χ. και μετά εμφανίζονται τα συμπλέγματα αο, εο στη θέση των αυ, ευ, π.χ. ἀοτός (αντί ἀυτός), ἐοργέτης (αντί ἐυεργέτης), γ) βραχύ φωνήεν υποτακτικής του σιγματικού αορίστου.9
Η κεντρική ιωνική διατηρεί τη χρήση της δασείας στις παλιότερες επιγραφές.
Η δυτική ιωνική ή ευβοϊκή έχει τις ακόλουθες ιδιομορφίες: α) ττ, ρρ όπως η αττική (και όχι σσ, ρσ), β) ξένος, όπως η αττική (και όχι ξεῖνος), γ) ου αντί αυ στις λέξεις τοῦτα, ἐνταῦθα, δ) -κλέης, γεν. -κλέω, ε) κύρια ονόματα σε -ις, -ιδος (ανατ., κεντρ. ιων. -ιος).
Σε ακόμα πιο τοπικό επίπεδο, η διάλεκτος της Χίου έχει τα εξής ιδαίτερα χαρακτηριστικά, αιολικής προέλευσης: α) γ΄ πληθ. λάβωισιν κτλ. (ις < νς), β) αριθμητικά που κλίνονται, π.χ. δέκων, πεντηκόντων κτλ. Η διάλεκτος της Ερέτριας έχει την ιδαιτερότητα να ρωτακίζει το μεσοφωνηεντικό -σ-, π.χ. ἔχουριν = ἔχουσιν.
5. Η ιωνική ως λογοτεχνική διάλεκτος
Οι Ίωνες σημείωσαν σημαντική πολιτισμική εξέλιξη από νωρίς11και η διάλεκτός τους χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλα λογοτεχνικά έργα, γεγονός που αυξάνει το ενδιαφέρον της ιωνικής ως αντικειμένου έρευνας. Βέβαια οι λογοτεχνικές διάλεκτοι ήταν συνήθως «ανάμεικτες», με στοιχεία από πολλές διαφορετικές διαλέκτους, αλλά είναι γεγονός ότι η γλώσσα των ομηρικών επών και του Ησιόδου είναι βασισμένη στην ιωνική διάλεκτο. Το ίδιο ισχύει και για τη γλώσσα των ομηρικών ύμνων, καθώς και για τα αποσπάσματα που σώζονται από άλλα ποιήματα του επικού κύκλου.
Ο ιωνικός κόσμος είναι η πατρίδα της ελεγείας και του ιάμβου, με κύριους εκπροσώπους τον Καλλίνο από την Έφεσο, το Μίμνερμοαπό την Κολοφώνα, τον Αρχίλοχο από την Πάρο, το Σιμωνίδη από την Αμοργό και τον Ιππώνακτα από την Έφεσο. Λυρική ποίηση κυρίως σε ιωνική διάλεκτο έγραψε ο Ανακρέων από την Τέω, ενώ εκτός των ορίων του ιωνικού κόσμου η επιρροή της ιωνικής είναι αισθητή στην ποίηση του Σόλωνα του Αθηναίου, του Τυρταίου από τη Σπάρτη και του Θεόγνιδος από τα Μέγαρα. Ποίηση γραμμένη σε μέτρο ιαμβικό η τροχαϊκό έκανε χρήση της ιωνικής και οι επιδράσεις της ιωνικής διαλέκτου είναι πολύ έντονες στους ιαμβικούς τριμέτρους της αττικής τραγικής ποίησης.
Οι πρώτες μορφές λογοτεχνικής πεζογραφίας είχαν επίσης ιωνική προέλευση. Εδώ συμπεριλαμβάνεται το έργο των Ιώνων φιλοσόφων / λογογράφων, όπως του Εκαταίου από τη Μίλητο (τέλη 6ου αι. π.Χ. – αν και τα λίγα σωζόμενα αποσπάσματα έχουν υποστεί αττικοποίηση), του Αναξαγόρα από τις Κλαζομενές και του Ηρακλείτου από την Έφεσο, καθώς και τα κείμενα που παραδίδονται με το όνομα του (Δωριέα) γιατρού Ιπποκράτη (469-399 π.Χ.). Σε επική γλώσσα είναι γραμμένα τα φιλοσοφικά ποιήματα των Ξενοφάνη, Παρμενίδη και Εμπεδοκλή. Ο Ηρόδοτος έγραψε τις ιστορίες του σε μια «ποικίλη» ιωνική. Η αττική πεζογραφία, που εμφανίζεται τον 5ο αι. π.Χ. (με τα κείμενα των σοφιστών), έχει τα σημάδια της ιωνικής επίδρασης.Η ιωνική διάλεκτος άρχισε γρήγορα να δέχεται τις επιδράσεις της Αττικής, της οποίας η δύναμη αυξανόταν συνεχώς, και ήδη από το τέλος της Κλασικής εποχής ελάχιστες επιγραφές βρίσκονται σε αμιγώς ιωνική διάλεκτο, ενώ από το 2ο αι. π.Χ. η χρήση διαφορετικών διαλέκτων στις τοπικές επιγραφές έχει σχεδόν εκλείψει. Η ιωνική-αττική (με κυρίαρχη την Αττική) τελικά επιβλήθηκε ως κοινή διάλεκτος. Μια μορφή αυτής της κοινήςήταν η γλώσσα που διαδόθηκε με τη δράση του Αλεξάνδρου του Μεγάλου και των διαδόχων του. Αυτή η κοινή διάλεκτος αποτέλεσε τη βάση από την οποία εξελίχθηκαν οι μεταγενέστερες ελληνικές διάλεκτοι.12
1. Αυτή είναι η ταξινόμηση του Buck, C.D., The Greek dialects (Chicago 1955), σελ. 7, που είναι και η επικρατέστερη. Επίσης, βλ. Palmer, L.R.,The Greek language (London, Boston 1980), σελ. 70-74 και Μπαμπινιώτης, Γ., Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας (Αθήνα 1985), σελ. 95-98.
2. Βλ. Buck, C.D., The Greek dialects (Chicago 1955), σελ. 10. Διάκριση σε επιμέρους ιωνικές διαλέκτους γίνεται ήδη από τον Hρόδοτο, που κάνει λόγο για τέσσερις γλωσσικές μορφές (Γλῶσσαν δὲ οὐ τὴν αὐτὴν οὗτοι νενομίκασι͵ ἀλλὰ τρόπους τέσσερας παραγωγέων, βλ. Ηρ. 1.142.3). Κάθε κατηγοριοποίηση όμως δεν μπορεί παρά να είναι συμβατική, καθώς η κατάσταση όπως προκύπτει από τις επιγραφές ήταν πιο περίπλοκη, βλ. Brill’s New Pauly, στήλες 912-913, βλ. λ. “Ionic” (J.L. García-Ramón).
3. Βλ. Buck, C.D., The Greek dialects (Chicago 1955), σελ. 142. Επίσης Thumb, Α., Scherer, A., Handbuch der griechischen Dialekte, 2. Bd.(Heidelberg 1959), σελ. 197· Palmer, L.R., The Greek language (London, Boston 1980), σελ. 62-63 και Μπαμπινιώτης, Γ., Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας (Αθήνα 1985), σελ. 98-100.
4. Επίσης ο Όμηρος (Ιλ. 13.689) ταυτίζει τους Ίωνες (Ἰάονες) με τους Αθηναίους.
5. Για τους Ίωνες και την προέλευσή τους βλ. συνοπτικά OCD³, σελ. 764-765, βλ. λ. “Ionians” (A.R. Burn, S. Hornblower) και Βrill’s New Pauly,στήλες 908-909, βλ. λ. “Iones” (F. Gschnitzer).
6. Αν και υπήρχε η άποψη ότι η παλιά Αττική και η ιωνική διάλεκτος ταυτίζονταν (βλ. Στράβων 8.1.2)· Thumb, Α., Scherer, A., Handbuch der griechischen Dialekte, 2. Bd.(Heidelberg 1959), σελ. 196-197.
7. Thumb, Α., Scherer, A., Handbuch der griechischen Dialekte, 2. Bd.(Heidelberg 1959), 250-284. Συνοπτικά Buck, C.D., The Greek dialects (Chicago 1955), σελ. 182 , απ’ όπου και τα περισσότερα παραδείγματα.
8. Thumb, Α. Scherer, A., Handbuch der griechischen Dialekte (Heidelberg 1959), 247-248 και Βuck, C.D., The Greek dialects (Chicago 1955), σελ. 143 (απ’όπου και τα περισσότερα παραδείγματα).
9. Eιδικά για την ανατολική ιωνική βλ. την πρόσφατη μονογραφία της Stuber, Κ., Ζur dialektalen Einheit des Ostionischen (Innsbruck 1996), κυρίως σελ. 136-138, 141, που επισημαίνει ότι στη γλώσσα των επιγραφών η μορφή αυτή της ιωνικής δεν εμφανίζεται και τόσο ενιαία. Εκτός από τη διάλεκτο της Χίου ιδιαιτερότητες έχουν, σε κάπως μικρότερο βαθμό, και αυτή των Ερυθρών, της Τέω, της Μιλήτου, καθώς και της Φώκαιας, της Εφέσου, της Σάμου και της Πριήνης.
10. Βλ. αναλυτικά για το θέμα αυτό Thumb, Α., Scherer, A., Handbuch der griechischen Dialekte (Heidelberg 1959), σελ. 202-244, με εκτενή βιβλιογραφία.
11. Eίναι χαρακτηριστικό ότι στην Ανατολή ο όρος Jawan (απαντά ήδη στις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ., καθώς και στην Παλαιά Διαθήκη,Γένεσις 10:2) έγινε συνώνυμος του Έλληνας. Βλ. και σημ. 5.
12. Βλ. OCD³, σελ. 653-654, βλ. λ. “Greek language” (A. Morpurgo-Davies).
0 Σχόλια