Κώστας Μαντζίκος,
Ειδικός Παιδαγωγός-Συγγραφέας
Εισαγωγή
Ο αυτισμός έχει μελετηθεί από πολλούς αξιόλογους επιστήμονες του εξωτερικού. Ιδιαίτερη έμφαση έχει αρχίσει σήμερα να δίνεται στο κομμάτι της οικογένειας που έχει ένα αυτιστικό παιδί. Πολλές από αυτές τις έρευνες έχουν δείξει πώς αντιμετωπίζουν οι γονείς τη διάγνωση του παιδιού τους.
Καταρχήν, υπάρχει αρκετή παρανόηση σχετικά με τον αυτισμό. Τα συναισθήματα των γονέων δεν κατευθύνονται μόνο από τη διάγνωση, αλλά και από την ενημέρωση που έλαβαν για το τι είναι πραγματικά ο αυτισμός. Η κυριότερη πηγή πληροφοριών σχετικά με τα συμπτώματα που φέρει το παιδί τους είναι το διαδίκτυο. Ας μην ξεχνάμε ότι στο διαδίκτυο υπάρχουν πολλοί «ειδικοί» στον αυτισμό που δεν ενημερώνουν σωστά τον αναγνώστη και ιδιαίτερα τους γονείς. Μερικές από τις πιο συχνές παγίδες στις οποίες πέφτουν οι γονείς είναι η αιτιολογία του αυτισμού και οι θεραπευτικές προσεγγίσεις. Αυτές οι δύο παγίδες κατευθύνουν τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά των γονέων προς το αυτιστικό παιδί τους.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχει και ένα μεγάλο ποσοστό γονέων που έχουν αυτιστικά παιδιά που θεωρούν τους εαυτούς τους «ειδικούς» στον αυτισμό. Η ενημέρωση από το διαδίκτυο ή από κάποια σεμινάρια για τον αυτισμό δεν σημαίνει ότι οι γονείς έγιναν «ειδικοί» στον αυτισμό και ότι μπορούν να μιλούν για τον αυτισμό με ύφος εμπειρογνώμονα. Η απάντηση σε όλα τα ερωτηματικά του αυτισμού είναι πάντα μπροστά τους, το παιδί τους, ακόμη και αν οι ίδιοι αδυνατούν να τη δουν.
Κριτική στο άρθρο
«Ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς αντιμετωπίζουν τη διάγνωση των παιδιών τους ποικίλλει. Όλοι σίγουρα απογοητεύονται, ωστόσο κάποιοι επιλέγουν να το «παλέψουν» και να προσφέρουν το καλύτερο που μπορούν στο παιδί τους, ενώ άλλοι «παραδίνονται» και προσπαθούν να μεταθέσουν τις όποιες ευθύνες και υποχρεώσεις τους σε άλλους.»
Όπως αναφέρθηκε στο εισαγωγικό κομμάτι υπάρχουν πολλές έρευνες που έχουν δείξει αξιοσημείωτα αποτελέσματα σχετικά με την επίδραση που έχει η διάγνωση του αυτισμού στην οικογένεια. Συγκεκριμένα, οι γονείς μετά τη διάγνωση του παιδιού τους περνούν από διάφορες φάσεις, όπως σοκ - άρνηση, διαπραγματεύσεις-ενοχές, θυμός και κατάθλιψη (Olson, 2010).
Σοκ-άρνηση: Σε αυτό το στάδιο νιώθουν ένα σοκ από τη διάγνωση του παιδιού τους και αρνούνται ότι το παιδί τους έχει αυτισμό. Συνεπώς, όλα τα όνειρα που είχαν πριν τη γέννηση του παιδιού τους καταστράφηκαν.
Διαπραγματεύσεις-ενοχές: Σε αυτή τη φάση οι γονείς αναρωτιούνται αν έκαναν κάτι που προκάλεσε τον αυτισμό στο παιδί τους και, έτσι λοιπόν, οι ίδιοι αρχίζουν να κατηγορούν τον εαυτό τους για το ότι το παιδί τους έχει αυτισμό. Σε αυτό το στάδιο συνήθως είναι η μητέρα που κατηγορεί τον εαυτό της για την ύπαρξη του αυτισμού στο παιδί της. Με λίγα λόγια θεωρεί εκείνη ότι κάτι πήγε στραβά κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης.
Θυμός: Μετά τις διαπραγματεύσεις και τις ενοχές, οι γονείς περνούν στο στάδιο του θυμού. Οι γονείς θυμώνουν και ζητούν να μάθουν απαντήσεις γιατί το παιδί τους έχει αυτισμό. Σε αυτό το στάδιο οι γονείς μπορούν να βρουν άλλα πράγματα ή ανθρώπους να κατηγορήσουν ως αιτία για τη διάγνωση του αυτισμού στο παιδί, η οποία τους οδηγεί στο να κατευθύνουν την οργή τους για το συγκεκριμένο λόγο.
Κατάθλιψη: Ένα μεγάλο ποσοστό των οικογενειών που έχουν αυτιστικά παιδιά περνούν από το στάδιο της κατάθλιψης. Τα αποτελέσματα πολλών ερευνών στο εξωτερικό δείχνουν ότι οι μητέρες που έχουν αυτιστικά παιδιά εμφανίζουν σε μεγάλο βαθμό κατάθλιψη και άγχος σε σχέση με τις μητέρες που δεν έχουν αυτιστικά παιδιά. (DePape & Linday, 2015· Estes, Olson, Sullivan, Greenson, Winter, Dawson, & Munson, 2012· Garriot, Villes, Bartolini, & Poinso, 2014· Giovagnoli, Postorino, Fatta, Sanges, De Peppo, Vassena, De Rose, Vicari & Mazzone, 2015· Hayes, & Watson, 2012· Karst & Van Hecke, 2012· McStay, Trembath, & Dissanayake, 2014·Nealy, O’ Hare, Powers, & Swick, 2012· Samadi & McConkey, 2012· Smith, Greenberg, Seltzer, 2011).
«Πολλές μητέρες με έχουν ρωτήσει γιατί οι σύζυγοί τους αρνούνται να κοιτάξουν κατάματα την κατάσταση ή ακόμα χειρότερα, απομακρύνονται από το ίδιο τους το παιδί.»
Οι γονείς αρνούνται να κοιτάξουν την κατάσταση και το ίδιο τους το παιδί επειδή τα συναισθήματα της διάγνωσης κατευθύνουν τη συμπεριφορά για το πώς πρέπει να αντιμετωπίσουν αυτή την κατάσταση και το ίδιο το παιδί τους. Συνεχώς γεννιούνται ερωτήματα του τύπου «Γιατί συνέβη αυτό σε εμάς;», «Γιατί να γεννηθεί το παιδί μου αυτιστικό;», «Πώς θα μπορέσω να αντεπεξέλθω στις ανάγκες του παιδιού μου;», «Πώς θα μπορέσω να το κατανοήσω, να το αγαπήσω και να το αποδεχθώ;». Όλα αυτά τα ερωτηματικά προέρχονται τόσο από την πληροφορία που έλαβαν από το γιατρό, τα συμπτώματα του αυτισμού στο παιδί , όσο και από τις πληροφορίες για τον αυτισμό που τις έλαβαν από το διαδίκτυο. Αυτό το έχουν αποδείξει αρκετές έρευνες (Hassall, Rose & McDonald, 2005· Kuhn & Carter, 2006· Meirsschaut, Royers & Warreyn, 2010). Επιπλέον, γνωρίζουμε ότι η οικογένεια είναι ένα σύστημα. Τα συναισθήματα που έχουν οι γονείς επηρεάζουν την ανάπτυξη του παιδιού, καθώς και το ίδιο το παιδί (ανάλογα την ένταση των συμπτωμάτων του αυτισμού) επηρεάζει την ποιότητα ζωής της οικογένειας. Η έρευνα έχει δείξει ότι η ανατροφή ενός αυτιστικού παιδιού αποτελεί εξαιρετική πρόκληση για ένα γονιό. Σύμφωνα με τον Casey και τους συν. (2012), η διάγνωση του αυτισμού είναι μια τραυματική εμπειρία για τις οικογένειες. Η διάγνωση του αυτισμού στο παιδί μπορεί να προκαλέσει και μετατραυματικό στρες στους γονείς. Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν και γονείς που μετά τη διάγνωση του παιδιού τους έλαβαν και οι ίδιοι τη διάγνωση του αυτισμού. Όπως έχει αποδείξει η έρευνα, ο αυτισμός κατά κύριο λόγο είναι γονίδιο. Μπορεί και οι δύο γονείς να είναι αυτιστικοί, αλλά περισσότερο το γονίδιο προέρχεται από τον πατέρα και το γενεαλογικό του δένδρο.
«Για τις περισσότερες μητέρες, όταν γεννιέται ένα παιδί, δημιουργείται μια εικόνα στο μυαλό τους σχετικά με το μέλλον του, η εικόνα αυτή όμως δεν είναι συγκεκριμένη. Αρκεί το παιδί να είναι ευτυχισμένο κι επιτυχημένο. Για τον πατέρα όμως, η εικόνα αυτή είναι πολύ πιο συγκεκριμένη. Θέλει να κάνει με το παιδί του τα ίδια πράγματα που έκανε κι εκείνος με τον πατέρα του. Να του μάθει τα ίδια πράγματα που διδάχθηκε κι εκείνος από τον πατέρα του και να κάνει το παιδί ν’ αγαπήσει τα ίδια πράγματα μ’ εκείνον. Θέλει το παιδί του ν’ ακολουθήσει το ίδιο μονοπάτι στη ζωή και να τον ξεπεράσει.»
Ένα άλλο πολύ σημαντικό κομμάτι που έχουν μελετήσει πολλοί ερευνητές είναι η επίδραση της γονεϊκής συμπεριφοράς και της γονεϊκής τυπολογίας της D. Baumrind. Υπάρχουν τέσσερις τύποι γονεϊκού στυλ: α) Το αυταρχικό (authoritarian)· β) Το αυστηρό (authoritative)· γ) Το παραχωρητικό (permissive)· και δ) Το αδιάφορο (neglectful). Εδώ και αρκετά χρόνια η έρευνα επικεντρώνεται μόνος στους τρεις πρώτους τύπους γονεϊκού στυλ της Baumrind (1971). Αναλυτικά οι τρεις τύποι: α) το αυταρχικό (authoritarian): σε αυτόν τον τύπο ανήκουν γονείς που δεν υποχωρούν σε ό,τι λένε, φέρονται με επικριτικό τρόπο στα παιδιά τους και έχουν την επιθυμία να ελέγχουν την προσωπικότητα του παιδιού τους με δικούς τους κανόνες. Τους αρέσει πολύ η πειθαρχία και η τάξη· β) το αυστηρό (authoritative): οι γονείς με αυτόν τον τύπο επιθυμούν τους κανόνες και ζητούν από τα παιδιά τους να φέρονται με ωριμότητα. Οι εν λόγω γονείς είναι υπέρ της ενθάρρυνσης της ανεξαρτησίας του παιδιού τους, καθώς και της αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών της οικογένειας. Επιπλέον, νοιάζονται για τα συναισθήματα και τις επιθυμίες των παιδιών τους· γ) το παραχωρητικό (permissive): οι γονείς με αυτόν τον τύπο είναι εντελώς διαφορετικοί από τους γονείς με τους δύο προηγούμενους τύπους. Οι γονείς αυτοί είναι πιο χαλαροί με τα παιδιά τους. Δηλαδή, παρουσιάζουν μια ανεκτικότητα απέναντι σε διάφορες συμπεριφορές του παιδιού τους και δεν ασκούν έλεγχο, καθώς κάνουν και τα χατίρια στα παιδιά τους.
Πολλοί γονείς έχουν τραυματικές εμπειρίες από την παιδική τους ηλικία και αυτές τις μεταφέρουν στα παιδιά τους. Η οικογένεια με βάση την ψυχολογία της επηρεάζει πολύ την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού της. Συνεπώς, η εκάστοτε γονεϊκή συμπεριφορά και η γονεϊκή τυπολογία μπορεί να επιφέρει αρνητικά ή θετικά αποτελέσματα στην εξέλιξη του αυτιστικού παιδιού.
«Για τις μητέρες, σαφώς και δεν είναι ευχάριστη, ωστόσο η διάγνωση δεν αλλάζει τόσο δραστικά το όραμά τους για το παιδί τους. Το ενδεχόμενο να ευτυχήσει και να πετύχει το παιδί τους είναι ανοιχτό, απλά αλλάζει ο τρόπος με τον οποίο θα επιτευχθούν οι συγκεκριμένοι στόχοι.»
Η μητέρα, αφού αναλαμβάνει το ρόλο εκείνης που θα μεγαλώσει το αυτιστικό παιδί, δίνει όλο τον εαυτό της πάνω στην ανάπτυξη του παιδιού της. Όμως, οι μητέρες είναι εκείνες που είναι πιο ευάλωτες. Επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από άλλους γονείς και ειδικούς. Πολλές φορές νιώθουν τόση εξάντληση, που σκέφτονται πιο άμεσες και «αποτελεσματικές» λύσεις για το παιδί τους. Μερικές από αυτές τις λύσεις είναι τα βλαστοκύτταρα, η Εφαρμοσμένη Συμπεριφορική Ανάλυση (ABA-ΕΑΣ), τα ψυχοφάρμακα κ.ά. Οι μητέρες είναι εκείνες που τείνουν να πιστεύουν ακόμη στους μύθους του αυτισμού και δεν γνωρίζουν ότι αυτοί οι μύθοι μπορούν να καταστρέψουν την ανάπτυξη του αυτιστικού παιδιού τους. Τα αποτελέσματα της έρευνας των Dabrowska και Pisula (2010), έδειξαν ότι οι γονείς των αυτιστικών παιδιών και, κυρίως, οι μητέρες βιώνουν τα υψηλότερα επίπεδα στρες, όχι μόνο σε σχέση με τους πατέρες, αλλά και σε σχέση με τους γονείς των τυπικώς αναπτυσσόμενων παιδιών, αλλά και με τους γονείς παιδιών με άλλες διανοητικές αναπηρίες. Άρα, οι διάφοροι ψυχολογικοί παράγοντες είναι δυνατόν να επηρεάσουν τον τρόπο ανατροφής του παιδιού τους.
«Ο πατέρας νιώθει ότι κάποιος του κλέβει το δικαίωμα στο όνειρο. Το γεγονός αυτό τον καθιστά απόμακρο, ακόμα και αδιάφορο. Του κόβει κάθε διάθεση ν’ αγωνιστεί και τον ωθεί να παραδώσει τα όπλα».
Η συμβολή του πατέρα στην ανάπτυξη του παιδιού είναι πολύ σημαντική, διότι προσφέρει αίσθημα ασφάλειας και προστασίας, αφού θεωρείται από το παιδί σαν σύμβολο δύναμης και εξουσίας. Η μορφή εξουσίας που συμβολίζει ο πατέρας είναι απαραίτητη για την κοινωνικοποίηση, την αυτονομία και την ψυχική οργάνωση του παιδιού. Εάν ο πατέρας απουσιάζει από την προσχολική ηλικία, τότε τα πράγματα δυσκολεύουν για το ίδιο το παιδί (Μαντζίκος, 2015).
Η δυτική κουλτούρα τους τελευταίους αιώνες έχει προβάλει έναν αμέτοχο πατέρα, ο οποίος αφήνει την ανατροφή του παιδιού αποκλειστικά στη σύζυγό του και κρατάει για τον εαυτό του το ρόλο του κουβαλητή και του ισχυρού, αλλά απόμακρου ηθικού μοντέλου για τα παιδιά του (Gillis, 2000). Οι Αρχοντίδου και Πανοπούλου - Μαράτου (2012:250) αναφέρουν ότι «Παραμένει αδιαμφισβήτητο το γεγονός πως σήμερα, όπως πιθανόν και σε προηγούμενες εποχές, δεν υπάρχει ένας και μοναδικός τύπος πατέρα. Μερικοί πατέρες παραμένουν αμέτοχοι, άλλοι είναι απόντες, άλλοι είναι ενεργώς συμμετέχοντες και άλλοι έχουν την αποκλειστική φροντίδα των παιδιών τους ως αρχηγοί μονογονεϊκών οικογενειών. Υπάρχει μια συνεχής σύγκρουση ανάμεσα σε δυνάμεις που προωθούν μια μεγαλύτερη συμμετοχή και σε αντίθετες επιρροές που πιέζουν για μια περιορισμένη ελάχιστη πατρική συμμετοχή».
Αρκετές έρευνες (Beckman, 1983· Bristol, Gallagher, & Schopler, 1988) έχουν δείξει ότι ο τύπος της αναπηρίας και η σοβαρότητά της επηρεάζει την πατρική ενασχόληση µε τα παιδιά. Επιπλέον, οι πατέρες των παιδιών µε σοβαρές αναπηρίες και κυρίως πατέρες που έχουν αυτιστικά παιδιά (Beckman, 1983· Bristoletal., 1988· Konstantareas & Homatidis, 1989· Konstantareas & Homatidis, 1992) εµφανίζουν χαµηλά επίπεδα ενασχόλησης με τα παιδιά τους. Επιπρόσθετα, οι Koegel και LaZebnik (2004) υπογραμμίζουν ότι το οικονομικό άγχος επηρεάζει πιο συχνά τους πατέρες των αυτιστικών παιδιών παρά τις μητέρες.
Συμπεράσματα
Ο αυτισμός έχει μελετηθεί από πολλές διαστάσεις, όπως της εκπαίδευσης, της ψυχολογίας, της οικογένειας κ.ά. Είναι σημαντικό να έρχονται νέα ευρήματα στο φως σχετικά με την επίδραση που έχει η διάγνωση στην οικογένεια.
Η οικογένεια αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα της ανάπτυξης των παιδιών. Οι γονείς ανάλογα τη συμπεριφορά τους και τον τύπο γονέα που έχουν επηρεάζουν σημαντικά την ψυχική, τη συναισθηματική και τη σχολική επίδοση των παιδιών τους. Γνωρίζουμε πως η οικογένεια είναι αυτή που βοηθάει το παιδί να διαμορφώσει και την προσωπικότητά του.
Η διάγνωση του αυτισμού αποτελεί έναν βασικό παράγοντα που καθορίζει τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά των γονέων προς το αυτιστικό παιδί. Επίσης, η διάγνωση μπορεί να επηρεάσει σημαντικά και τη σχέση γονέα-παιδιού.
Αρκετές έρευνες (Holt, 1958· Leyendecker, 1982) έχουν δείξει ότι οι γονείς που έχουν παιδιά με κάποιας σοβαρής μορφής αναπηρία εμφανίζουν αρκετά υψηλό κίνδυνο για συζυγικές διαφωνίες και διαζύγιο. Άλλες έρευνες (Begleiter, Burry, & Harris, 1976· Graliker, Koch, & Henderson, 1965· Holt, 1958) αναφέρουν ότι οι γονείς, πριν φέρουν ένα παιδί με ειδικές ανάγκες στον κόσμο, έχουν διάφορα προβλήματα και αυξημένο συζυγικό άγχος, καθώς επιζητούν το χωρισμό τους. Από την άλλη πλευρά, ερευνητές (Kersh, Hedvat, Hauser-Cram, & Warfield, 2006· Konstantareas & Lampropoulou, 1995) υποστηρίζουν ότι οι γονείς που έχουν παιδιά με ειδικές ανάγκες αναφέρουν υψηλά επίπεδα συζυγικής δυσαρέσκειας. Σε αυτές τις έρευνες οι συγγραφείς έδειξαν ότι οι γονείς μεταξύ τους έχουν φτωχή επικοινωνία, οικονομικά προβλήματα και δυσκολίες στο σεξουαλικό τομέα. Για τη λύση αυτών των προβλημάτων είναι απαραίτητη η θεραπεία ζευγαριών με έναν κατάλληλο σύμβουλο ψυχικής υγείας. Η θεραπεία ζευγαριών έχει σημαντικά αποτελέσματα, καθώς και η Γνωσιακή-Συμπεριφορική Θεραπεία (CognitiveBehavioralTherapy-CBT).
Σημαντικές έρευνες που διεξήχθηκαν προ ετών (Bouma & Schweitzer, 1990· Dumas, Wolf,Fisman, & Culligan, 1991· Sanders & Morgan, 1997) σχετικά με τις οικογένειες που έχουν αυτιστικά παιδιά, εντόπισαν περισσότερο άγχος και αυξημένα προβλήματα αποδοχής στους γονείς των παιδιών µε αυτισμό σε σχέση µε γονείς παιδιών µε άλλης μορφής αναπηρίας.
Σε τελική ανάλυση, οι γονείς εάν δεν αλλάξουν στάσεις και αντιλήψεις σχετικά με τον αυτισμό, δεν θα μπορέσουν να δουν πραγματική βελτίωση στο παιδί τους. Είναι σημαντικό οι γονείς σε αρχικό στάδιο να λαμβάνουν κάποια ψυχολογική υποστήριξη, ώστε να μπορέσουν να διαχειριστούν τα αρνητικά συναισθήματα απέναντι στο παιδί τους, καθώς και να μην κλονιστεί η συζυγική σχέση τους. Στην πορεία να μάθουν κάποια πράγματα για τον αυτισμό από θετικής πλευράς, όπως να διαβάσουν βιβλία αυτιστικών ενηλίκων ή βιβλία γραμμένα από γονείς που έχουν αυτιστικά παιδιά. Θα μπορούσαν να μιλήσουν με μια ομάδα γονέων που έχει αυτιστικά παιδιά, να ανταλλάξουν εμπειρίες και απόψεις. Βέβαια, θα μπορούσαν να μιλήσουν και με αυτιστικούς ενήλικες που θα μπορούσαν μέσω της εμπειρίας τους να τους βοηθήσουν να κατανοήσουν τον αυτισμό, πώς δρα, αντιλαμβάνεται και σκέφτεται το αυτιστικό παιδί τους. Όλα αυτά αποτελούν ένα βήμα προς την κατανόηση, την αποδοχή του παιδιού τους και θα τους βοηθήσουν να μειώσουν αρκετά αυτά τα έντονα συναισθήματα που τους διακατέχουν λόγω της φροντίδας του παιδιού τους.
Επιπλέον, είναι σημαντικό οι γονείς να κατανοήσουν ότι αυτά που βλέπουν στο διαδίκτυο δεν έχουν πάντα μεγάλη δόση αλήθειας για τον αυτισμό. Σκοπός αυτών των δημοσιεύσεων είναι να τους συγχύσουν και να τους κατευθύνουν σε πράξεις που θα κοστίσουν σημαντικά στην αναπτυξιακή πορεία του παιδιού τους. Θα πρέπει να μην εναποθέτουν την εξέλιξη του παιδιού τους σε ανθρώπους που δεν γνωρίζουν τι είναι ο αυτισμός και πώς λειτουργεί ένας αυτιστικός άνθρωπος. Λίγοι άνθρωποι έχουν φτάσει σε έναν καλό βαθμό κατανόησης του αυτισμού και μπορούν να βοηθήσουν σωστά τους αυτιστικούς.
Βιβλιογραφία
Αρχοντίδου, Δ. & Πανοπούλου-Μαράτου, Ο. (2012).Η θέση και ο ρόλος του «νέου» πατέρα Στο: Ζώνιου- Σιδέρη, Α, Ντεροπούλου-Ντέρου, Ε., & Παπαδοπούλου, Κ. (Επιμ). Η έρευνα στην ειδική αγωγή, στην ενταξιακή εκπαίδευση και στην αναπηρία (Τόμος Α,.σ.250). Αθήνα: Πεδίο.
Baumrind, D. (1971). Current patterns of parental authority. Developmental Psychology Monograph, 4(1).
Beckman, P. J. (1983). Influences of selected child characteristics on stress in families of handicapped infants. American Journal of Mental Deficiency, 88, 150-156.
Begleiter, M. L., Burry, V. F., & Harris, D. J. (1976). Prevalence of divorce among parents of children with cystic fibrosis and other chronic diseases. Social Biology, 23, 260-264.
Bouma, R., & Schweitzer, R. (1990). The impact of chronic childhood illness on family stress: A comparision between autism and cystic fibrosis. Journal of Clinical Psychology, 46, 722-730.
Bristol, M. M., Gallagher, J. J., & Schopler, E. (1988). Mothers and fathers of developmentally disabled and nondisabled boys: Adaptation and spousal support.Developmental Psychology, 24, 441-451.
Casey, L. B., Zanksas, S., Meindl, J. N., Parra, G. R., Cogdal, P., & Powell, K. (2012). Parental symptoms of posttraumatic stress following a child’s diagnosis of autism spectrum disorder: A pilot study. Research in Autism Spectrum Disorders, 6(3), 1186–1193.
Dabrowska, A., & Pisula, E. (2010). Parenting stress and coping styles in mothers and fathers of pre‐school children with autism and Down syndrome. Journal of Intellectual Disability Research, 54(3), 266–280.
DePape, A.M., & Lindsay, S. (2015). Parent’s experiences of raising a child with autism spectrum disorder: A qualitative meta synthesis. Qualitative Health Research 25(4), 569-583.
Dumas, J., Wolf, L., Fisman, S., & Culligan, A. (1991). Parenting stress, child behavior problems, and dysphoria in parents of children with autism, Down syndrome, behavior disorders, and normal development. Exceptionality, 2, 97-110.
Estes, A., Olson, E., Sullivan, K., Greenson, J., Winter, J., Dawson, G., & Munson, J. (2013). Parenting-related stress and psychological distress in mothers of toddlers with autism spectrum disorders. Brain & Development, 35 (2), 133-138.
Garriot, C.C., Villes, V., Bartolini, A.M., & Poinso, F. (2014). Self-Perceived Health of Parents of Children with Autism Spectrum Disorders: Relation with the Severity Level.Psychology, 5, 2189-2199.
Gillis, J.R. (2000). Margination of Fatherhood in Western Countries. Childhood, 7(2), 225-228
Giovagnoli, G., Postorino, V., Fatta, L., Sanges, V., Peppo, L., & Vassena, L. et al. (2015). Behavioral and emotional profile and parental stress in preschool children with autism spectrum disorder. Research In Developmental Disabilities, Vol. 45-46 p.p. 411-421.
Graliker, B. V., Koch, R., & Henderson, R. A. (1965). A study of factors influencing placement of retarded children in a state residential institution. American Journal of Mental Deficiency, 69, 553-559.
Hassall, R., Rose, J., & McDonald, J. (2005). Parenting stress in mothers of children with an intellectual disability: The effects of parental cognitions in relation to child characteristics and family support. Journal of Intellectual Disability Research, 49(6), 405–418.
Hayes, S.A., & Watson, S. (2012). The Impact of Parenting Stress: A Meta-analysis of Studies Comparing the Experience of Parenting Stress in Parents of Children With and Without Autism Spectrum Disorder. Journal of Autism and Developmental Disorders, 43(3), 629-642.
Holt, K. S. (1958). The home care of severely retarded children. Pediatrics, 22, 746-755.
Karst, J.S., & Van Hecke, A.V. (2012). Parent and Family Impact of Autism Spectrum Disorders: A Review and Proposed Model for Intervention Evaluation. Clinical Child and Family Psychology Review, 15, 247-277.
Kersh, J., Hedvat, T. T., Hauser-Cram P., & Warfield, M. E. (2006). The contribution of marital quality to the well-being of parents of children with developmental disabilities.Journal of Intellectual Disability Research, 50, 883-893.
Koegel, L., & LaZebnik, C. (2004). Overcoming autism. New York, NY: Penguin Group.
Konstantareas, M., & Homatidis, S. (1989). Assessing child symptom severity and stress in parents with autistic children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 30, 459-470.
Konstantareas, M., & Homatidis, S. (1992). Mothers’ and fathers’ self-report of involvement with autistic, mentally delayed and normal children. Journal of Marriage and the Family, 54, 153-164.
Konstantareas, M., & Lampropoulou, V. (1995). Stress in Greek mothers with deaf children: Effects of child characteristics, family resources, and cognitive set. American Annals of the Deaf, 140, 264-270.
Kuhn, J. C., & Carter, A. S. (2006). Maternal self-efficacy and associated parenting cognitions among mothers of children with autism. American Journal of Orthopsychiatry, 76(4), 564–575.
Leyendecker, C. H. (1982). Psychological effects of mental handicap upon the family.International Journal of Rehabilitative Research, 5, 533-537.
Μαντζίκος, Ν.Κ. (2015). ΗΚώφωσηωςΕτερότηταστηνΕκπαίδευση. Πτυχιακή Εργασία. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Παιδαγωγικό Τμήμα Ειδικής Αγωγής, Βόλος, Ελλάδα.
McStay, R.L., Trembath, D., & Dissanayake, C. (2014). Stress and Family Quality of Life in Parents of Children with Autism Spectrum Disorder: Parent Gender and the Double ABCX Model. Journal of Autism and Developmental Disorders, 44 (12), 3101-18.
Meirsschaut, M., Roeyers, H., & Warreyn, P. (2010). Parenting in families with a child with autism spectrum disorder and a typically developing child: Mothers’ experiences and cognitions. Research in Autism Spectrum Disorders, 4(4), 661–669.
Nealy, C.E., O’Hare, L., Powers, J.D., & Swick, D. (2012). The Impact of Autism Spectrum Disorders on the Family: A Qualitative Study of Mothers’ Perspectives. Journal of Family Social Work, 15, 187–201.
Samadi, S.A., & McConkey, R. (2012). The impact on Iranian mothers and fathers who have children with an autism spectrum disorder. Journal of Intellectual Disability Research, 58 (3), 243-254.
Sanders, J. L., & Morgan, S. B. (1997) Family stress and adjustment as perceived by parents of children with autism and Down syndrome: implications for intervention.Child and Family Behavior Therapy, 19, 15-32.
Smith, L.E., Greenberg, J.S., & Seltzer, M.M. (2011). Social Support and Well-being at Mid-Life Among Mothers of Adolescents and Adults with Autism Spectrum Disorders.Journal of Autism and Developmental Disorders, 42 (9), 1818-1826.
Ολόκληρο το άρθρο: http://paidikaiergotherapeia.blogspot.gr
0 Σχόλια